tō1
1.
-ia -nga
[Tūmatauenga] mahw, ing, āhua .
Ka whakapau kaha ki te haukume (i tētahi mea) kia whai haere i a koe; ka haukume kia roa.
I te ata pō tonu, ka maranga a Tāwhaki ki te whakaoho i ōna hoa, kia haere rātou ki te tō i te hīnaki ki uta. (Wh 1, 4)
Heoi anō tāku nā pātai āianei, ko te āhua o te tō rānei, kāore rānei e tō, arā, ko te whakahua tika ko Whangārei, ko Whāngārei kē rānei. (H 33)
Kāore e tōia roatia te kōrero, kei te rere te wā.
{
hautō , kukume , kume , kumekume , tōtō 2 (1
) }
tō ā-papa
[Ranginui] ing .
He tōpana e kumea whakarotohia ai tētahi hanga whai papatipu ki te pūtahi o Papatūānuku, ki te pūtahi rānei o tētahi atu ao tuarangi.
Ki te kore he tō ā-papa, kua kore tātou e tū noa ki te mata o Papatūānuku, kua rere kau ki tuarangi.
He tō ā-papa anō tō te marama, engari ko tētahi hauono noa iho o te kaha o tō Papatūānuku, i te mea he iti noa ake te marama i a Papatūānuku.
{
(kume ā-papa
) , (tō whakaroto
) }
tō whakaroto
[Ranginui] ing .
He tōpana e kumea whakarotohia ai tētahi hanga whai papatipu ki te pūtahi o Papatūānuku, ki te pūtahi rānei o tētahi atu ao tuarangi.
Nā te tō whakaroto o Tamanuiterā i pūmau ai te amio a tana whānau i a ia.
(tō ā-papa)
2.
-ia -nga
[Tāne] mahw, ing, āhua .
Ka kukume (i te tatau, i te matapihi) hei huaki, hei kati rānei i a ia.
Tōia ake te tatau kia tuwhera. (W 428)
Ka tōia te papa o te mataaho.
3.
-nga
[Tūmatauenga] mahp, ing, āhua .
Ka kawe whakapae i te taiaha ki te ringa kaha, ko te rau ki mua, ko te upoko ki muri.
tō marino
-tanga
[Ranginui & Papatūānuku] āhua, ing, mahp .
E tau pai ana (tētahi horanga wai), kāore e ngarungaru ana i te hau.
Ka haere te kōkopu ki ngā tāheke whānau ai, kāore e noho ki ngā wāhi tō marino. (W 428)
marino
(1)
tō2
-nga
[Ranginui] mahp, ing, āhua .
Ka heke atu (te rā) ki raro o te tūāpae.
Ka tō te rā, ka pōuriuri, taihoa ka pō.
E hika mā, kei te raumati a konei, hei te whitu ka tō te rā. (Pi 55, wh2)
{
ahuahu 3 (2
) , hekeheke , kengo , nenewha , newha , opu , pō , rehurehu , toene 1 , torengi , torongi , towene , wharara }
tō3
1.
-nga -kanga
[Papatūānuku] mahp, ing, āhua .
Ka noho mai he kukune ki te kōpū.
Ka tō pōriro au. (W 428)
hapū
(1)
2.
-nga -kanga
[Ranginui & Papatūānuku] mahp, ing, āhua .
Ka hono te tātea tāne ki te hua wahine i roto i te whare tangata, kia kukune mai he tamaiti hou .
Ka moe a Tāwhaki, ā, tō noa tā rāua tamaiti (W 428)
tō4
-ia -nga
[Tūmatauenga] mahw, ing, āhua .
Ka pani (i tētahi wāhi o te tangata) ki te hinu, ki te kōkōwai, ki tētahi atu hanga rānei, hei whakatutuki i te tapu, hei whakaihi rānei i te tangata ki tētahi mahi motuhake.
Ka tōia te kiri ki te kōkōwai. (W 428)
whakawahi
(1)
tō5
[Tāne] ing .
Te wāhanga roroa o te tipu e piki whakarunga ana mai i te papa, e tautoko ana i ērā atu wāhi ōna; te wāhanga o te tipu e mau mai ai ngā rau, ngā pua, ngā hua rānei.
E ai ki te kōrero, ki te toua atu te tō o te rōhi ki te wai korohū, ka roa ake e ora ana i te ipu.
tātā
2
(1)
tō7
[Tāne] ptm .
Ka noho te kupu nei ki mua i ngā tūkapi mō te tokorua, te tokotoru neke atu, i tētahi ingoa, i tētahi tūingoa, i tētahi kīanga rānei, e tohu ana nōna taua mea.
He rawe tō rātou pāpā - he tangata ngahau.
Kei te mākū tonu tōku koti - haria tō Hine.
tō8
[Tūmatauenga] ing .
He taputapu tahu kai ka whakawerahia ki te hiko, ki te kapuni, ki te waro, ki te wahie rānei.
Heoi anō tāu he whakakā i te tō, he whakanoho atu i te kōhua, kāore e roa kua maoa te kai.
umu
(2)