NGĀ ATUA
E whakapono ana te Māori i ahu mai ngā mea katoa i ngā atua, ā, kāore tētahi mea i kore te ahu mai i reira. Tae noa hoki ki te kōrero, me ōna momo oro katoa, i oti ai te kupu, ā, nā te kupu ko te kōrero. Nā reira, e tika ana kia whakapapatia ia kupu ki tētahi atua. Mā konei hoki e ea ai te whakaaro Māori e kī rā he tapu te kupu. Nā te aha i tapu ai? Nā te mea rā i ahu mai i ngā atua.
I runga i te mōhio kei tēnā iwi, kei tēnā iwi anō ōna atua, oti ana te whakatau kia whakawhāitihia mai ngā atua ki ērā e hāpaitia ana huri i te motu. Koia ērā ko Ranginui rāua ko Papatūānuku, me ā rāua aitanga rongonui, a Tāne, a Tūmatauenga, a Rongo, a Haumia, a Tāwhirimātea, a Tangaroa, a Rūaumoko, a Whiro.
NGĀ PŪ O TE REO MĀORI
Anei ngā pū kua tāia ki tēnei papakupu hei whakaatu i ngā tangi, i ngā oro o te reo Māori, me te raupapa kua whāia:
| Ngā oropuare: | a ā e ē i ī o ō u ū |
| Ngā orokati: | h k m n ng p r t w wh |
| Te raupapa o ngā pū: | a ā e ē h i ī k m n ng o ō p r t u ū w wh |
Hei tauira, i muri iho o te kupu ‘kaka’ ko te ‘kakā’, muri iho ko te ‘kāka’, muri iho ko te ‘kākā’.
Mō te wāhi ki te raupapa o te pūmatua me te pūriki, ko te pūmatua kei mua, ko te pūriki kei muri. Nō reira, ko te kupu ‘Māhina’ kua tāia i mua i te kupu ‘māhina’.
NGĀ TIKANGA TUHI
Kua whaia ngā tikanga tuhi e kawea nuitia ana e te hunga tuhi kōrero, tā kōrero ki te reo Māori o ēnei rā. Kua whakahāngaitia atu anō hoki ēnei ki ngā tauira i tīkina atu i ngā tuhinga tawhito, pērā i ngā nūpepa o ngā rautau e rua ka taha. Ko te tohutō tēnā, tae atu ki te whakatika i te pūmatua, i te pūriki, i ngā hapa patopato, i te aha atu, i te aha atu.
Mō te wāhi ki ngā ingoa pūhui, ahakoa ingoa tangata, ingoa wāhi, aha atu, kua waiho te nuinga kia kotahi te kupu, kāore i wāwāhia, kāore rānei i kuhuna atu he tohuhono. Heoi anō, ko tētahi wāhi i whāia he ture kē, ko ngā ingoa pērā i Te Moana-nui-a-Kiwa, i Te Tauihu-o-te-Waka. Kua noho wehewehe ērā, i runga i te whakaaro me pūmatua tonu a ‘Kiwa’, me pūmatua anō te 'Waka' (inā hoki, ko Te Waka-a-Māui tērā), ā, ko te tohuhono hei hono haere i ngā wāhanga whakamutunga o te ingoa. Atu i tērā tūmomo ingoa, he torutoru noa ngā wāhi kua kuhuna atu he tohuhono. Mā te wā anō e tohu mēnā i tika tēnei mahi, i aha kē rānei.
NGĀ KUPU TAURITE
Kua honoa ngā kupu katoa i whakaarotia e ōrite ana te tikanga hei kāhui kupu, hei whānau kupu. Kua takoto anō he tikanga e māmā ai te kimi i ēnei kupu taurite i te papakupu.
Te noho 'tuakana' me te noho 'teina' o ngā kupu
taurite
Mō ia whānau kupu taurite, kua kōwhiria tētahi o ngā kupu koia
hei tuakana, i runga i te kaha o te kitea, o te kōrerotia, ā, ko ērā atu ka noho teina
ki a ia. Ka mutu, kei te tuakana e rārangi mai ana te katoa o ngā tēina (ki ngā taiapa
pēnei { }). I ngā tēina, ka tohua te tuakana ki te tohu .
Ahakoa kua tāruatia te whakamāoritanga mō tētahi kāhui taurite ki ngā kupu taurite katoa, he paku rerekē te āhua ki ngā uri a Tāne, a Tangaroa. He whakarāpopototanga noa o te whakamāoritanga i tāia ki te taha o ngā tēina. I pēnei ai i runga i te whai kia kaua e mātotoru rawa te pukapuka, engari kia mōhio tonu te tangata ka titiro ki tētahi o ngā tēina mēnā he manu iti noho ngahere, he manu rere kore haere moana, pēhea kē rānei.
Mō ngā pō o te marama, he maha ngā maramataka i tirohia. Heoi, kāore i noho ko tētahi o ngā maramataka nei hei tuakana mō ērā atu. Ko te whakaaro kē, ko te ingoa mō tētahi o ngā pō i kaha tonu te kitea puta noa i ngā huinga nei, koia hei tuakana mō te kāhui taurite.
NGĀ WHAKAMAHINGA KUPU
I tua atu i te tikanga ake o te kupu, arā tētahi pātai nui ka toko ake i te hunga kimi māramatanga mō te kupu: 'Ka pēhea te whakamahi i te kupu i te rerenga kōrero?' I tēnei o ngā papakupu, kua tohua ngā whakamahinga kupu e whakaarotia ana e tika ana, e hāngai ana. Nō reira, mō te kupu 'whīroki', kua tohua te tūāhua hei whakamahinga kupu mātāmua, tae atu ki te tūingoa me te tūmahi poro hei whakamahinga mātāmuri. Mā konei e mōhio ai te kaipānui e taea ana tētahi rerenga kōrero pēnei, 'He mate pea tō te manu whīroki rā' (tūāhua), otirā, ka taea anō ēnei, 'Ka aroha kē te whīroki o te kuia rā' (tūingoa); 'Kua whīroki haere te whāereere e whāngote rā i ana kūao' (tūmahi poro).
Anei e rārangi ake nei ngā tohu poto mō ngā whakamahinga kupu ka kitea i He Pātaka Kupu, me te roanga atu o tēnā, o tēnā kupu. Kei te tinana tonu o te papakupu ngā whakamāoritanga o ēnei kupu.
| Tohu poto | Ingoa roa |
|---|---|
| āhua | tūāhua, kupu āhua |
| hono | tūhono |
| ing | tūingoa, kupu ingoa (ahakoa ingoa noa, ingoa tangata, aha atu rānei) |
| kīa | kīanga |
| kīw | kīwaha |
| kore | tūwhakakāhore |
| mahh | tūmahi hāngū |
| maho | tūmahi oti |
| mahp | tūmahi poro |
| mahw | tūmahi whiti |
| pāt | tūpātai |
| pia | pīmua |
| pīi | pīmuri |
| pma | pūmahi |
| pmi | pūmuri |
| pmu | pūmau |
| ptm | pūtūmua |
| tau | tūtau |
| thu | tūhau |
| tkp | tūkapi |
| tūkē | tūkē |
| wā | tūwā |
| wāhi | tūwāhi |
NGĀ PŪMURI ME NGĀ PĪMUA
Ngā pīmuri whakahāngū, whakaingoa
Mō ngā tūmahi whiti me ngā tūkē, kua tohua ngā pīmuri whakahāngū e whakaponotia ana
koirā ngā mea e kawea nuitia ana e te hunga matatau ki te reo Māori. (Hei
tauira, ko te '-a' ka tāpiria ki te 'patu' kia hua ake ko te 'patua',
ko te '-tia' ka tāpiria ki te 'kē' kia hua ake ko te 'kētia'.)
Heoi anō, hei ārahi noa tēnei i te tangata kāore e matatau ana ki te reo - ehara i te
mea e kī ana ka mutu i konei. He pērā anō ngā pīmuri huri i te kupu hei tūingoa (hei
tauira, te '-nga' ka tāpiria ki te 'patu' hei hanga
i te kupu 'patunga') - kua tāia ēnei ki te taha o ngā tūmahi e
hāngai ana me ētahi atu kupu ruarua e tika ana, hei āwhina noa
i te tangata kāore i tino waia ana ki tēnei āhua o te reo Māori.
Ngā kupu timata ki te pīmua 'kai-', ki te 'whaka-'
rānei
Ko te nuinga o ngā kupu tīmata ki te 'kai-' e rangona nuitia ana,
e ahu tika mai ana te tikanga i tērā o te 'kai-' me te
kupu ka whakapiria ki a ia, pērā i te 'kaimahi', i te 'kaiārahi', kāore
i kuhuna hei kupu motuhake ki te tinana o te pukapuka nei. Otirā, mēnā me te
huānga nō tētahi whānau kupu taurite, kua whai wāhi mai. Hei tauira, kua whakaurua mai
te 'kaiako' me te 'kaiwhakaako' i te mea he kupu taurite ki te
'pouako'. Otirā, mēnā he paku rerekē te tikanga i te tāpiritanga noa o
te 'kai-' ki te kupu whai i muri mai, tērā tonu kua uru mai ki te
pukapuka nei. Hei tauira, ko te whakamahia o te 'kaimahi' mō te tangata ka utua
ki te mahi i tētahi mahi, kei konei.
He pērā anō te āhua ki ngā kupu tīmata ki te ‘whaka-‘. He maha ngā kupu auau tonu te puta ake, e mārama katoa ana te tikanga, pērā i te ‘whakawera’, kāore i kuhuna mai ki te tinana o te pukapuka, i runga i te whakaaro kei te kupu ‘whaka-‘ me te kupu ‘wera’ ngā whakamārama katoa e rite ana.
