mate1
1.
-nga
[Tāne] maho, ing, āhua .
Kua riro te mauri ora, kua kore i ora.
Ka mate te kuia, noho pouaru ana taku tupuna.
Ko ngā kurī he mea patu kia ngawē, kāhore i patua kia mate. (Wh 3, 1)
Kaua rawa e tukua tō tātou reo kia mate.
Kotahi te wahine i mate i te rākau hinga ki runga ki tōna whare (WMA 5, 1)
{
hemo 1 (1
) , hinga , hurumutu , hē , kekero , kero , makere , marere , moe , mōnehu , pohe , popohe , tāwhati }
2.
-nga
[Tāne] maho, ing, āhua, maho .
Kua kore (te tinana) i tino ora, kua hē i te pāngia e tētahi āhuatanga kino.
Ka kite ia e takoto ana, kua mate, kāhore i mate rawa. (W 192)
Kaua e hāereere ngā tāngata kua pāngia ki ngā kāinga o te hunga e ora ana, kaua hoki te hunga kāhore anō i pāngia e haere ki te kāinga o ngā tāngata e mate ana. (WMA 5, 2)
māuiui
(2)
3.
*-a -nga
[Whiro] maho, ing, mahw, āhua .
Ka mātua hiahia ki tētahi mea e hapa ana.
Kāore he oranga mō ana tamariki ka mate i te kai. (W 192)
Auē, ka mate au nei i te wai. (W 192)
4.
-nga
[Whiro] maho, ing, āhua .
Ka hē katoa te wairua, ngā whakaaro, te noho rānei i te pupūnga ake o tētahi kare ā-roto.
Mate ana te whānau i te whakamā i ngā mahi kino a tā rātou tamaiti.
Kua mate noa iho i te wehi. (W 192)
5.
-nga
[Ranginui & Papatūānuku] mahp, ing, āhua .
Ka heke haere te kaha, te kino (o te moana, te hau, te aha atu), ka ngoikore haere.
Kia mate te moana, ka rere anō ngā waka whakawhiti i Te Moana-o-Raukawa.
māriri
1
(2)
6.
-nga
[Ranginui & Papatūānuku] mahp, ing, āhua .
Ka riro katoa te ngākau me ngā mahara i te nui o te aroha ki te tangata.
Mate ana ngā tuākana, mate ana te teina ki a tuawahine. (W 192)
7.
-nga
[Tangaroa] mahp, ing, āhua .
Ka āta rere (o te wai).
Ka pakoa te tai, ka mate te wai mō tētahi hāora nei.
8.
-a -nga
[Rūaumoko] mahp, ing, āhua .
Kua kore i kā mai (o te ahi).
Nā wai i tuku te ahi kia mate?
weto
1
(1)
9.
-a -nga
[Tūmatauenga] maho, ing, mahp, āhua .
Ka hopukia, ka puritia, kāore e tukuna kia rere, kia oma.
E kore e mate i a koe he ika ki te riro tō mōunu i te pāpaka.
mau
2
(2)
10.
-nga
[Tāne] maho, ing, āhua .
Kua tutuki (tētahi mahi), kua tae ki tōna mutunga tūturu, kāore he wāhi e toe tonu ana hei mahi.
Tē waiho kia mate tētahi mahi, ka hua ai i tētahi atu. (W 192)
oti
11.
[Tāne] ing, āhua .
Te rironga tūturu o te mauri ora.
Ka puta te kupu a Te Putu ka āwhinatia e ia tana teina ki te ngaki i te mate o tō rāua matua. (IwiT 46:6)
E ai ki ētahi kei a tātou tonu te ora, te mate rānei o te reo Māori.
Kāore te tangata e rite ki te marama, ka ara ake i te mate.
{
Aituā , matenga , pirau , pohe , popohe }
12.
[Tāne] ing, āhua .
Te kore (o te tinana) i tino ora, te noho hē i te pāngia e tētahi āhuatanga kino.
Kua pāria a Hine e te mate, koirā ia e ngaro nei i te mahi.
Ka ora ake a Tāwhaki i tōna mate. (W 192)
{
aitu , (mate tūroro
) , māuiui , tahumaero }
mate ārai kore
[Whiro] ing .
He mate rere kino ka hua ake i te huaketo ko tāna mahi, he patu i ngā pūtau mā o te toto, e kore ai e taea e te tinana te mate te kaupare atu.
Ka pāngia e te mate ārai kore, ka mate taero.
mate ate kakā
[Whiro] ing .
He mate e kakā ai, e pupuhi ai te ate, e kirikā ai, e kiri kōwhai ai, e ngoikore anō ai te tangata, i te pokenga o te ate e te mahi a te huaketo.
Ko te tohutohu a ngā tākuta, kia kaua te tangata kua pāria e te mate ate kakā e kai waipiro, kei kaha kē atu tana mate.
mate hōrapa
[Whiro] ing .
He mate ka rere ki te tangata, ki te aha atu ina pā atu, ina pātata atu rānei ia ki tētahi e pāngia ana e taua mate.
He mate hōrapa te kohi, kaua te tangata i te mate kohi hei tuha ki te whare, ki te marae, engari te mea pai me tuha ki runga i te ahi, ko ngā kākahu horoi i te waha me tahu ki te ahi, ko ngā paepae hūare me horoi rawa ki te wai koropupū. (PH 4, 23)
(mate rere)
mate kohi
[Whiro] ing .
He mate rere kino e tipu ai he kōpuku ki ngā pūkahukahu, i ōna wā anō ka toro ki ngā kōiwi, ki ngā tākihi me ētahi atu wāhi o te tinana. Tērā ka mate rawa te tangata i te mate nei, ki te kore e rongoātia.
Ehara te mate kohi i te mate momo heke iho i ngā mātua, engari kia uru rawa te ngārara ki roto i te tinana o te tangata, kātahi ka pāngia. (KRK 217)
kohi
2
(1)
mate koroputaputa
[Whiro] ing .
He mate rere kino e kirikā ai te tangata, e pakaru mai ai he harehare pirau. Kia makere ngā pāpaka tērā kua noho he nawe ki te kiri.
I ngā rā o mua he tino mate te mate koroputaputa, ināianei kua iti haere i te ao nei.
koroputaputa
(2)
mate Māori
[Whiro] ing .
He mate ka ahu mai i te mākutu, i te whakaaro kino, i te takahi i te tapu.
Ka noho atu ngā tāngata ora i tōna taha ka rongo tonu atu i roto i a ia e pēnei ana me te kūao poaka e ngorongoro haere ana i roto i a ia, i tēnā takiwā ka mōhio te hunga ora ehara tana mate i te mate Pākehā, he mate Māori tōna mate. (PH 5, 22)
mate marama
-nga
[Papatūānuku] ing, mahp, āhua .
He āhuatanga ka pā ia marama ki te wahine, e rere ai, e puta ai ngā toto me ōna anō para i te whare tangata, ki te kore ia e hapū.
Ko te mate marama te hoa haere o te wahine mai i te wā e tupu ai te puke huruhuru, ā ruahine noa.
Kia kaua te wahine e haere ki te kohi mātaitai i a ia e mate wahine ana.
(mate wahine)
mate pāwera
-nga
[Tūmatauenga] ing, mahp, āhua .
He mate e māuiui ai te tangata, e mangeo ai rānei tana kiri ina kai, ina rongo, ina whakapā atu rānei ia ki tētahi mea e pai noa iho ana ki te nuinga.
Kia kaua rawa taku tamaiti e kai hēki, e kai pīnati rānei - koirā te takenga mai o tana mate pāwera.
Kua mate pāwera au i te hae - koinei au e tihetihe nei, e ngāngā nei.
mate pūkahu kakā
[Whiro] ing .
He mate kino e kakā ai ngā pūkahukahu, e uaua ai te whakahā, ko te huaketo, te huakita, tētahi matū rānei te takenga mai.
Kia pāngia te tangata e te mate pūkahu kakā, ka mamae, ka uaua anō te ngā.
mate pukupuku
-nga
[Whiro] ing, mahp, āhua .
He mate kino e rea ai ētahi pūtau kino i te tinana, e tipu ai he puku.
Ahakoa tapahia atu ngā puku i kitea, kua hoki mai anō tana mate pukupuku, ka mutu, kua toro ki wāhi kē o te tinana.
He nui ngā whakatūpato mō te pāina rā, kei mate pukupukutia te kiri.
mate rere
[Whiro] ing .
He mate ka rere ki te tangata, ki te aha atu ina pā atu, ina pātata atu rānei ia ki tētahi e pāngia ana e taua mate.
He mate rere te rewharewha. E rere ana te rewharewha o te tāne ki tōna wahine; o te tamaiti ki tōna hoa; o tētahi o te whānau ki ētahi. (TT 73, wh649)
Kāore rawa e whakamahia ngā taputapu i pā ki te tangata pāria e te mate rere, ki te kore e āta horoia i te tuatahi, kei tau atu taua mate ki a koe.
{
(mate hōrapa
) }
mate tūroro
[Tāne] ing, āhua .
Te kore (o te tinana) i tino ora, te noho hē i te pāngia e tētahi āhuatanga kino.
Kia ora ake te tangata i tōna mate tūroro, ka hainatia he pepa e te tākuta e whakaae ana kia puta ia i te hōhipera.
mate wahine
-nga
[Papatūānuku] ing, mahp, āhua .
He āhuatanga ka pā ia marama ki te wahine, e rere ai, e puta ai ngā toto me ōna anō para i te whare tangata, ki te kore ia e hapū.
I ngā rā o nehe, ko te kope te taputapu hei pupuri i te toto i te wā o te mate wahine.
I runga i ngā tikanga Māori, kia kaua te wahine e haere ki te kaukau i te awa, i te moana i a ia e mate wahine ana.
{
(mate marama
) }
13.
-nga
[Ranginui & Papatūānuku] pīa, ing, mahp, āhua .
Ka kaha hiahia te ngākau, te tinana rānei ki tētahi mea, ki te mahi rānei i tētahi mahi.
Toro mai tō ringa, e Pā, ki te wahine e mate nei. Ahakoa rā ia he mate tāne kei te pai noa iho rā tēnā. (W.192 H 57)
E matewai ana te kurī - me kimi he wai hei inu māna.
Me whakatū te waka i konei, kei te mate mimi katoa au.